عرقیات گیاهی , عرقجات یا اب های مقطر دارویی موادی هستند که از تفطیر آب در حضور گیاهان یا گیاهان بدون عطر و بو تهیه می شوند.این فرآورده ها هیدرولاهایی هستند که علاوه بر آب دارای مواد فرار محلول در آب می باشد.ترکیبات شیمیایی و دارویی موثره موجود در عرقیات بسیار اندک و ناچیز است. بنابراین از آن نمی توان چندان انتظار اثر قوی داشت.با این حال عقیده مصرف کننگان ایرانی به اثر آن ها (حتی عرقیات بی بو مانند عرق کاسنی , شاتره و برگ چنار)زیاد است.و شاید بخشی از آن اثرها تلقینی (روانی ) باشد.
مواد موثر آب ها اغلب اسانس ها می باشند.ولی گاهی اسیدهای فرار مانند اسید استیک , اسید والریانیک , اسید سیانیدریک و یا ترکیبات آمونیاکی نیزممکن است در آن ها موجود باشد.بعضی از آب های مقطر دارویی اثر درمانی خفیف دارند ولی عموما برای معطر کردن سایر فرآورده های دارویی به کار می روند.
در ایران این آب ها غالبا جهت خواص درمانی مورد استفاده قرار می گیرندو طعم و بوی آن ها مشابه گیاهان یا مواد فراری است که از آن ها آب مقطر تهیه می شود.
تقسیم بندی آب های مقطر دارویی:
آب مقطر دارویی را از چند جهت می توان تقسیم بندی کرد
1-تقسیم بندی آب های مقطر از لحاظ طرز تهیه
آب های مقطر دارویی را بر حسب روش تهیه آن ها به دو دسته کلی تقسیم می نمایند:
الف)اب های مقطر طبیعی : بافت های مخصوص گیاه را در دستگاه تقطیر با آب خالص و کافی مجاور کرده و حرارت می دهند.بخارات حاصل در لوله سردکننده به صورت قطرات آب در می آید که حاوی اسانس یا مواد فرار گیاه می باشد و سپس در ظروف تمیز جمع آوری می شود.آب مقطر حاصل را تکان داده و به مدت 12 ساعت کنار می گذارند سپس اسانس های اضافی را که در آب حل شده اند به کمک پیپت پاستوریزه و یا کاغذ صافی خیس جمع آوری می کنند.
در کارگاه های تهیه عرقیات که به صورت سنتی مشغول به کار هستند. وزن معینی از گیاه را در دیگ های مسی ریخته و به آن مقدار لازم آب افزوده , در دیگ ها را بسته و به آن حرارت می دهند.حرارت دیگ ها به وسیله چوب یا گاز تامین می شودبخارات حاصل اغلیب داخل لوله هایی می شود که اغلب در آب روان (جوی آب) قرار گرفته و سرد می شود.سپس در ظروف پلاستیکی بزرگ جمع آوری می شوند.(همان گلاب گیری یا تهیه عرقیجات که در کاشان رواج دارد)
مدت زمان لازم جهت عرق گیری از هنگام حرارت دادن به دیگ ها تا زمان اتمام عرق گیری به طور توسط حدود هشت ساعت می باشد.گاهی زمان پایان کار میزان عرقیات بدست آمده نصف میزان آبی است که در دیگ تقطیر ریخته اند.
ب)آب مقطر مصنوعی: به چند علت تهیه مصنوعی آب های مقطر دارویی مورد استفاده قرار می گیرد.
1- عدم امکان دسترسی آب های مقطر دارویی در همه مواقع و همه جا . زیرا فقط آّ مقطر را در فصول معینی می توان تهیه کرد.ثانیا عرقیات به دلیل حجم نسبتا زیادی که دارند نقل و انتقالشان به همه جا مشکل است.
2- نگهداری این فرآورده ها آسان نیست و اغلب پس از مدت کوتاهی به وسیله میکروب ها فاسد می شوند.این علل سبب شد که داروسازان به تهیه مصنوعی این آب ها اقدام کنند.و با مخلوط نمودن اسانس با آب مقطر آن ها را تهیه کردند.بدیهی است که این آب ها پست تر از آب های مقطری است که به وسیله تقطیر به دست می آیند.
در برخی از کشورها که تعدادی از هیدرولاها مصرف می شوند. بیشتر این آب ها از طریق حل کردن اسانس در آب مقطر به دست می آیند ولی بعضی کشورها از روش تقطیر نیز استفاده می نمایند.
در ایران آب مقطرهای دارویی را به وسیله تقطیر مقدار کافی از گیاه با مقدار لازم از آب به دست می آورند.طبیعتا کیفیت آب های مقطر دارویی ایران در سطح بالایی است. جهت تهیه آب های مقطر مصنوعی از چند روش استفاده می نمایند.
1- روش مستقیم: در این روش اسانس را به طور مستقیم در آب تکان داده و سپس صاف می نمایند.
2- حل کردن در اتانول: اسانس را در اتانول حل کرده , کاملا با آب مخلوط و سپس صاف می کنند.
3- تهیه به کمک مواد جاذب: اسانس را با کمک یک ماده جاذب که معمولا تالک است مخلوط و در آب حل کرده و تکان می دهند.و سپس صاف می نمایند.
تقسیم بندی آّب های مقطر از لحاظ بو:
آب های مقطر را می توان از لحاظ معطر بودن یا نبودن تقسیم بندی کرد
الف :آّب های مقطر معطر : این آّب ها از قسمت های مختلف گیاه معطر مانند گل سرخ , نعناع و غیره به دست دست می آیند.
آب های مقطر بی بو: در این دسته از آب ها قسمت های مختلف گیاه فاقد بو مانند برگ بید, برگ گاوزبان , برگ زیتون و غیره را مورد استفاده قرار می دهند.این آب ها با آن که از اندام معطر گیاهی تهیه نشده اند ولی بویشان با بوی آب مقطر ساده , متفاوت است و بوی ضعیف کمی دارند.
آّب های مقطر فاقد بو, دارای موادی هستند که سبب خاصیت بخشیدن به آن ها می شوند و به طریق زیر می توان آن ها را از آب مقطر ساده تشخیص داد.
1- مزه و بوی آب مقطر بی بو , هرچند که ناچیز است ولی با مزه و بوی آب مقطر خالص متفاوت است.
2- آب مقطر بی بو در اثر کهنگی فاسد می شوند . بعضی از آن ها در برابر معرف ها , واکنش های مخصوصی دارند که آب مقطر خالص فاقد آن است . از جمله اسید نیتریک , آّ مقطر گاوزبان را بنفش رنگ و آمونیاک با آن ایجاد کدورت می نماید.
3- نقطه انجماد آب های مقطر فاقد بو , با آب مقطر خالص متفاوت است.و در درجه حرارت پایین تر از صفر منجمد می شود.
طبقه بندی آب های مقطر از لحاظ تعداد گیاهان به کار رفته:
از این نظر آب های مقطر را به دو دسته تقسیم می کنند:
آب های مقطر ساده : آب هایی هستند که از تقطیر آب در برابر یک گیاه به دست می آِند مانند آب مقطر (عرق ) نعناع و غیره
آب های مقطر مرکب: که از تقطیر آب در برابر چند گیاه حاصل می شوند مانند آب مقطر هفت گیاه , 16 گیاه و چهل گیاه (ممکن است دقیقا این تعداد گیاه استفاده نشوند و این صرفا یک نام گذاری و نشان دهنده تعدد گیاهان و تبلیغ باشد)
در تهیه آب مقطر های دارویی دو نکته را باید در نظر گرفت
1- بررسی آبی که برای تهیه آب مقطر دارویی به کار می رود.تولید کنندگان محلی معمولا برای آبی که هنگام تقطیر به کار می برند اهمیت زیادی قائل نیستند و آب پاک چاه ها , چشمه ها و رودخانه ها را بدین منظور مناسب می دانند ولی تجربه نشان داده است که زلال بودن آب دلیل کافی برای انتخاب آن نمی باشد.زیرا بعضی آب ها , هنگام تقطیر قشری روی گیاه باقی گذاشته که مانع از خروج اسانس و مواد موثره آن ها می شوند.
به طور کلی شرایط آبی که برای تقطیر به کار می رود به قرار زیر است:
الف: آب باید زلال , بی رنگ و بی بو باشد و این خاصیت اخیر را حتی پس از گرم کردن حفظ کند.
ب: ترکیب شیمیایی آب باید به نحوی باشد که آزمایش های زیر در مورد آن صدق کند:
آزمایش های وجود فلزات: در آب نباید درصد فلزات مانند کلسیم و غیره زیاد باشد.
آزمایش سولفات ها:حداکثر مقدار سولفات های قابل قبول در آب 0.117 گرم در یک لیتر باشد.
آزمایش کلراید ها: حداکثر مقدار کلرایدهای موجود در آب نباید بیش از 0.5 گرم در یک لیتر باشد.
آزمایش نیترات ها: حداکثر نیترات های قابل قبول 20 میلی گرم در یک لیتر آب می باشد.
آزمایش نیتریت ها: آب باید فاقد ترکیب ای نیتریت باشد
آزمایش آمونیاک : نباید آب مصرفی حاوی ترکیبات آمونیاکی باشد.
2- انتخاب مواد اولیه گیاهی : سابق بر این علاوه بر گیاهان , بعضی مواد حیوانی و معدنی را نیز جهت تهیه آب مقطر به کار می بردند ولی امروزه استعمال این آب ها به کلی متروک شده است . در مورد گیاهان , داروسازان پیشین استعمال گیاه خشک را بر گیاه تازه ترجیح می دادند و معتقد بودند آب های مقطری که با گیاهان خشک تهیه می شوند دیرتر فاسد می گردند. این امر که تا اندازه ای صحیح است مربوط به نقص دستگاههای تقطیری است.که در گذشته معمول بوده زیرا در این دستگاها هنگام جوشیدن آب با گیاه تازه , ایجاد کف فراوان می شد و به این جهت به غیر از آب مقطر , مواد دیگری نیز از دیگ عبور می کردند که موجب فساد آن می شد.
امروزه در تهیه آی های مقطر دارویی , گیاه تازه یا خشک را به کار می برند . در مورد بعضی از گیاهان تفاوتی در مصرف گیاه تازه و یا خشک وجود ندارد مانند برگ بید , رازیانه و غیره. دسته ای دیگر از گیاهان مانند گل سرخ مصرف گیاه تازه بر خشک و در دسته ای دیگر مانند نعناع مصرف گیاه خشک بر تازه ترجیح داده می شود.
خشک کردن گیاهان با حرارت , همیشه مقدار اسانس موجود در گیاه را کاهش می دهد . همچنین خشک کردن در مجاورت نور و هوا ممکن است موجب تغییراتی در مواد موثره بعضی از گیاهان نماید.قسمت های مختلف گیاهان که برای تقطیر مورد استفاده قرار می گیرند باید در مواقع مناسب و با نهایت دقت جمع آوری شوند.از جمله ریشه ها و ساقه های زیرزمینی را که در فصل پاییز باید به کار برد و برگ ها را قبل از گل دادن گیاه , گل ها را پیش از پژمرده شدن , میوه ها را پس از رسیدن و سرشاخه های گلدار را در آغاز پژمردن گل ها استفاده می نمایند.
فساد آب های مقطر دارویی:
هیدرولا , از داروهایی هستند که قابل فساد هستند و به مرور زمان در اثر عوامل فیزیکی و شیمیایی و موجودات میکروسکوپی فاسد می شوند.اینک به ذکر هر یک از این دو عامل می پردازیم.
الف : عوامل فیزیکی شیمیایی: گرما, نور و اشعه خورشید و هوا , همچنین جنس ظروف , از جمله عواملی هستند که می توانند به مقادیر قابل ملاحظه ای در ترکیب آب های مقطر تغییراتی ایجاد کنند.به طور مثال , گرما موجب تبخیر بعضی ترکیب ها و در نتیجه , کاهش مواد موثره مانند کاهش اسید سیانیدریک در آّب مقطر لوریه سریز می گردد.اکسیژن هوا موجب تغییر بعضی ترکیب ها مانند تبدیل بتزوییک و آلدیید سینامیک به اسید بنزوئیک و اسید سینامیک می شود. نور نیز باعث تغییر رنگ این فرآورده ها می شود مانند زرد شدن آب بهار نارنج
عرقیات حاصله از تقطیر آب و گیاهان معطر هستند پس باید مانند آب بی رنگ باشند و عرقیات رنگی حاصل افزودن عمدی مواد رنگی و جذاب هستند تقلبی محسوب می شوند.حتی ممکن است ماده رنگی به کار رفته استاندارد دارویی نداشته باشد.همچنین افزودن هر ماده دیگر به آب های معطر به هر دلیل آن را از حالت عرقیات طبیعی گیاهی خارج می کند.مثلا افزودن شکر به آن به منظور طعم دادن ,آن را به شربت تبدیل می کند و دیگر عرقیات طبی نیست.
ظروفی که آب مقطر در آن ها تهیه و نگهداری می شود نیز حائز اهمینت هستند به طور مثال در هنگام تهیه آب مقطر دارویی در ظروف مسی , مقداری مس وارد محلول شده که سبب تغییر در کیفیت آب مقطر می شود و یا جهت نگهداری این محلول ها باید از ظروفی استفاده شود که روی ترکیب های آن ها بی اثر باشد.به طور کلی ظروفی که درآن آب مقطر نگهداری می شود عبارتند از :
1- قرابه : ظرف شیشه ای بزرگ سبز رنگی که به طور متوسط 11 کیلوگرم آب مقطر در آن جای گرفته و معمولا در میمند فارس ساخته می شوند.جنس شیشه آن ها معمولا نامرغوب است.
2- بطری های شیشه ای نیم لیتری:شیشه ای نیم لیتری که بیشتر آب مقطرها در این ظروف نگهداری می شوند و اگر این بطری ها تیره رنگ باشند بهترین ظروف جهت نگهداری این هیدرولاها هستند.
3- ظروف پلاستیکی که بین 10 تا 20 لیتر گنجایش دارند.
در کتاب داروسازی فرانسه توصیه شده است که آب ها را در بطری های با در بلوری که کاملا از آب مقطر پرشده باشند و در جای تاریک و خنک نگهداری کنید.و ذخیره داروخانه ها را هرسال تجدید نمایید.
متاسفانه در اکثر فروشگاهها و عطاری ها این آب ها پشت شیشه , ویترین ها و در معرض نور خورشید یا چراغ ها قرار دارند که به مقدار زیادی در کیفیت این فرآورده ها , تاثیر خواهد گذاشت.
بعضی از سازندگان جهت نگهداری آّ مقطر کمی الکل به آن می افزایند ولی الکل موجب تخمیر می گردد. سترون کردن دستگاه تقطیر قبل از شروع کار با بخار آّب جوش , کمک شایانی به حفظ آب های مقطر می نماید.
عوامل بیولوژیک : میکروب هایی که در آّ حضور دارند به مقدار زیاد سبب فساد در آب های مقطر می شوند . به طور مثال در بعضی از این هیدرولاها , ایجاد لرد چسبنده ای می کنند که گاهی سبز رنگ است.از جمله آب هایی که به طور وسیع مورد هجوم میکروب ها قرار می گیرند می توان از آب مقطر بهار نارنج نام برد.
انواع باکتری هایی که در آب مقطر ایجاد فساد می کنند شامل کوکسی ها , ویبریون ها و یا اسپیرال ها می باشند.کوکسی ها مانند میکروکوکوس لوتئوس که در آّ مقطر بهار نارنج و همچنین میکروکوکوس اوران تیاکوس که درآّ نعناع ممکن است یافت شوند . در بین باسیل ها , باسیل سوبتلیس , باسیل سیانئوس و باسیل فلواورسنس در عرق زیرفون دیده شده اند.مهمترین آن ها عبارتند از نوعی پنی سیلیوم و هورمودندرون .
برخی جلبک ها نیز به ندرت در بعضی آب ها از جمله زیرفون ها دیده شده اند.
میکروب های فوق هرکدام در شرایط مخصوص به خود رشد می نمایند.به همین دلیل حضور باکتری هایی که در در محیط قلیایی یا خنثی زیست نمایند در آب هایی که باید PH آن ها اسیدی باشددلیل بر فساد آب های مذکور می باشد.
هم چنین قارچ هایی که در محیط با PH اسیدی زندگی می کنند هرگاه در آب هایی که باید قلیایی باشند یافت شوند. معلوم می گردد که در آن آب مقطر تغییراتی حاصل شده که در نتیجه ارزش دارویی خود را از دست می دهند.
تغییرات آب های مقطر طی دوره انبار کردن:
آب های مقطر طی دوره انبار کردن دچار تغییرات زیادی می شوندو تشخیص این تغییرات جهت تعیین فساد و خلوص آن حائز اهمیت است.بدین منظور از نمونه های آب مقطر که در درجه حرارت 10-15 درجه سانتی گراد انبار شده است استفاده می نمایند.
اسانس های گل سرخ و نعنا طی انبار کردن تغییر چندانی پیدا نمی کنند و یکنواخت می مانند ولی اسانس های رازیانه و انیس بعد از حدود یک سال به اندازه مقدار اولیه و اسانس بهار نارنج حدود دو سوم مقدار اولیه در آب باقی می مانند و بقیه آن به هدر می روند.
اصولا اسانس هایی که ترکیب ثابت ندارند ابتدا سریعا کاهش یافته و سپس این افت به آهستگی صورت می گیرد.
انواع آب های مقطر دارویی:
دسته ای از آب های مقطر دارویی غیر از ایران در سایر کشورها نیز مصرف دارند از جمله آب مقطر کامفر , اوریه, سریز , زیره سیاه , دارچین , شوید, میخک , آقطی , گل سرخ , بهار نارنج , نعناع , رازیانه و غیره.دسته ای دیگر صرفا در ایران مصرف دارند از جمله آب مقطر شاتره , برگ چنار, برگ بید, بومادران ,آویشن , مرزه و غیره
تعدادی از عرقیات در ایران دارای استاندارد هستند. مانند گلاب , بیدمشک و بادرنجبویه . البته استانداردها الزامی نیستند به جز آن برای آیین کار , ویژگی ها و میکروبیولوژی آن ها نیز استانداردهایی تعریف و تصویب شده است.
بیشترین استان های تولید کننده عرقیات در ایران استان فارس , آذربایجان شرقی و غربی و اصفهان(کاشان و اطراف آن ) و سپس سایر استان ها هستند.
همانطور که گفته شد عرقیات طبی حاوی مقدار اندکی از مواد موجود در اندام های معطر گیاه هستند.اخیرا برخی از شرکت ها از هر گیاهی هرگونه عرقیاتی تهیه می کنند که نه در منابع طب سنتی ذکر و اعلام شده و نه در گیاه درمانی جدید به آن اشاره و استناد شده(برخی شرکت ها صدها نوع عرقیات را به بازار عرضه کرده اند که موثر بودن همه آن ها جای تردید دارد)
بنابراین لازم است خوانندگان پزشک و داروساز , عرضه و تجویز عرقیات را بر مبنای علمی قدیم یا جدید قرار دهند.مثلا عرق جینکو یا آلوئه ورا و ... هیچ مستندات علمی ندارند.همین طور به عنوان مثال تاثیر عرق شیرین بیان برای درمان زخم معده اثبات نشده است(ریشه شیرین بیان دارای ترکیبات سنگینی است که در درمان زخم معده موثر است این مواد نه در برگ آن گزارش شده اند و نه در عرقیات و اسانس آن می آیند).
به عنوان مثال به فواید ادعایی تعدادی عرقیات (بر مبنای سایت های اینترنتی ) توجه کنید:
عرق کاکوئی:ضد عفونی کننده , ضد اسپاسم در ناراحتی های دستگاه گوارش , ضد اسهال , مقوی معده و خلط آور
بهار نارنج: معطر, مقوی اعصاب و قلب , آرامبخش و ضد نفخ
زیره سبز : ضد چاقی , چربی , تنگی نفس , بادشکن , هضم غذا و زیاد کننده شیر مادران
نسترن: تقویت قلب , رفع سردی , دفع کرم روده , درد معده و سنگ کلیه و اسهال
عرق زنیان: ضد نفخ , درمان سوئ هاضمه , ضد تهوع , خلط آور , مدر , ضد کرم , ضد اسپاسم و رفع ترشی معده
عرق مخلوط زیره : نیرو دهنده , ضد نفخ , مقوی معده , درمان سو هاضمه , اشتها آور , افزایش دهنده شیر
عرق کلپوره : مقوی , رفع سردرد , درمان ضعف عمل دستگاه گوارش , رفع ناراحتی های هاضمه , رفع درد ناحیه قلب و تب بر
کرفس: درد شکم , تنگی نفس و تقویت کننده معده
عرق اسطوخدوس: معطر, مقوی , آرام بخش, خوابآور ملایم , از بین برنده نفخ و اسهال , کاهش دهنده سرفه و مدر
عرق رازیانه : مدر , ضد اسپاسم عضلات , ضد نفخ , مقوی قلب , مقوی معده و درمان سو هاضمه , خلط اور و افزایش دهنده شیر
آویشن: هاضم غذا , ضد درد عادت ماهیانه , محرک قوای رییسه
شاتره : سردی, تقویت کننده پوست , آرامبخش , ضد خارش , اشتها آور , صفرا بر برخی غدد سلطانی با منشا اپی تیلوم
شوید: انواع چربی , طعم دهنده , معطر , مقوی معده , افزایش دهنده شیر , درمان سو هاضمه به خصوص در کودکان , رفع استفراغ , مسکن , مدر , کاهش دهنده چربی خون
گلاب: مقوی اعصاب و قلب و پوست
بیدمشک : تقویت کننده قلب و معده , ملین و آرامبخش و خون ساز , ضد سردرد و دردهای عضلانی
شربت توت فرنگی : سرشار از ویتامین ث , حاوی کلسیم و ویتامین آ
نعنا: بادشکن , معالج بواسیر , پیچ شکم , رفع اسهال و استفراغ معده
کاسنی: سردی , مقوی مده , تب بر , بیماری های کبدی و کلیوی
عرق ختمی : نرم کننده مخاط و مداوای بیماری های ریوی , سینه و سرفه و گلو , رفع تحریکات جلدی
عرق چهار گیاه : ضد نفخ , رفع سوهاضمه , بادشکن , ضد دل پیچه , مقوی معده و رفع اسهال عادی
بید: اثر قاطع ولی کند بر تب های مداوم دارد.خوابآور ,آرامبخش , رماتیسم و یرقان
برگ گردو: درمان درد مفاصل و ضد دیابت(قند خون)
بابونه: ضد سرماخوردگی , سرفه و عفونت
خارشتر: طبیعت سرد دارد, مدر , تصفیه خون و کبد, سنگ کلیه و مثانه و سیاه سرفه
عرق گشنیز: طعم دهنده, ضد اسپاسم , ضد نفخ , بادشکن
عرق زیره سیاه : معطر, طعم دهنده , ضد نفخ , ضد اسپاسم , ضد میکروب , قابض , رفع قولنج نفخی کودکان
بومادران: درد شکم, بواسیر , ضد عفونت و سرماخوردگی
گزنه: ضد قند , درمان بالا رفتن فشار خون , کبد , چربی خون و کلسترول
عرق دارچین زنجبیل: معطر, طعم دهنده , محرک , بادشکن , مغذی , ضد تهوع و اسپاسم
گاوزبان : مقوی , نیکوی رخسار , اعصاب و روان , تنگی نفس , نشاط آور , کلیه و مثانه
مرزه : درمان نقرس , اسهال , قولنج , مقوی نیروی هاضمه , نرمی استخوان
چهار عرق گرم : تقویت کننده مفید به حال مسرودین , هضم غذا , ناراحتی های معده و شکم
تارونه: بسار آرام بخش , مسکن اعصاب , درد مفاصل , خواب آور
